هذا السؤال الموجع و المقض:هل بلغنا كمجتمع و أفراد حالة الرشد منذ الاستقلال ؟ الجزء الأول

في مقالها الجيد لهذا اليوم"رسالة جِدُّ موضوعية لعمَّار"، تختم الصديقة الدكتورة ألفة يوسف بهذه الفرضية:

"لنفرض جدلا أننا قُصَّر ونجهل مصالحنا، وعليه وجبت حمايتنا، وِلما لا معاقبة البعض منَّا؛ ألا يحق لنا معرفة مسببات عقابنا و شرعيتها. لِم لا تُعقد ندوة صحفية لشرح كل هذا؟ لكُـنَّا لكم ممنونين، والبلاد أيضا،إذ يبدو وكأنكم لم تقرؤا البتة "بياجي" ولا "لاكان" ولا حتَّى "زيزك"، بيد أن الطفل المُعاقب دون معرفة خطئه يمكن أن يصبح خطرا للغاية عند رُشده...غير أنه يبدو أن المستقبل لا يهمكم كثيرا يا عمَّار العزيز...."

بهذه الفرضية تضع الدكتورة ألفة يوسف إصبعها على المقتل، و سأحاول بدوري تبيين أن ما ذهبت إليه الصديقة، بشيء من الاستغراب والإنكار والاستنكار، هو موضع الدَّاء الذي بدأ ينخر بلداننا تدريجيا مّنذ فقدانها سيادتها على إثر الحملات الاستعمارية، واستفحل ولربما زاد أكثر حدة ليصبح من قبيل "نمط الإنتاج" على غرار النمط الرأسمالي أو الأسياوي .

تعتمد قراءة جزء هام من نخبنا السياسية و العسكرية والفكرية منذ بداية المواجهة مع الحداثة الغربية بمختلف أشكالها ، لحالة تقهقر و تخلف بلداننا و بالتالي قابليتها للاستعمار، لابتعاد المجتمع والأفراد عن السراط القويم للممارسة الدينية بالنسبة للتخب التقليدية، من جهة، وللتذرية الاجتماعية و تفشي الجهل والتخلف المادي والمعنوي والتمسك بالعصبيات التقليدية ، بالنسبة للنخب الاصلاحية من جهة أخرى.

في كلا الموقفين هناك اتفاق تام على تحميل المجتمعات وحدها أو على الآقل في جزء كبير من المسؤولية، تبعات قرون من عدم الاستقرار السياسي ، وصدمة مواجهة الحداثة. و لم تكن المآخذ الموجهة لأشكال النظم الاستبدادية التي كان يغلب عليها طابع "الغربة" عن بلداننا بحكم أصولها "العثمانية" معلنة إلا بكثير من الاحتشام أو لأنها في بعض الأحيان كانت تُملى تحت ضغوطات القوى الغربية (قضية التنظيمات و الدساتير و عهد الأمان و ما شابهها)

إن حالة القطيعة التي كانت تميز علاقة الحاكم بالمحكوم والنخب و"العوام" تزامنت لعقود و لقرون بعدم الثقة والريبة المستمرة، و هذا يعود لطبيعة " أجنبة" الحكم الذي كان يعتمد على أشكال العداوات وأبغضها لاستمالة فريق دون آخر يعزز به صفه و يبيح له القيام بكل أشكال الحملات الانتقامية مكافأة له للمولاة.

لقرون خلت لم تأخذ مسألة بناء الدولة "الوطنية" قيد أنملة في تفكير و النخب الحاكمة ، سياسية كانت أم عسكرية أو شرعية و دينية .

لقرون طويلة اعتمدت هذه النخب مقولة "فرق تسد" لضمان تواصل سلالتها على سدة الحكم ، و تواصل امتيازات من يدور في فلكها ممن عاهدوها الولاء من المماليك المرتدين والمرتزقة وأعوان القنصليات الأجنبية وناهبي الخزية والمرابين والمغامرين...

لقرون أُستبطنت العداوات الخرافية والاسطورية بين أجزاء المجتمع تغذيها خصومات الامراء على العرش، حسينية وباشية مخلفة شرخا هائلا قسم البلاد و القرى والمدن لصفين متناحرين يحترس كل صف من الآخر...

لم يدر بخلد أحدهم من "لحاسي الأقلام" وأصحاب العمائم والبدلات العسكرية أن في هذا الوطن و أهله بقايا حس يولد لديه شعورا بالانتماء لتونس يجعله يهب صفا واحدا يرمي جانبا العداوة القديمة بين يوسف و شدَّاد وراء زعماء المقاومة غداة 12 ماي 1881....

لم تكن السياسة الاستعمارية بمدارسها الفرانكو آراب لتغَير من سلوكيات الحكم السابق، بل ربما تفننت فيها أكثر لتزيد سياسة الموالاة طابعا "علمانيا" و "حداثتيا". فالمدرسة ستكون الآداة المثلى لإنتاج توالد حاجيات النظام الاستعماري لنخب تدين بالولاء له و تعمل على بقائه وفي آن واحد تتشيث بالامتيازات التي تحصل عليها مقابل العهد على الولاء.

من مسلمات نخب الاستقلال، مسلمة ذهنية فكرية فحواها : هذا البلد لم ينتج شعبا و أمة بمفهوم الانتماء لوطن، كل ما في الأمر هو "غبار من الأفراد" « Poussière d’individus »

أمَّا المسلمة الثانية فهي عملية و ناتجة عن الأولى: بحكم أن المجتمع ليس إلا غبار من الأفراد، ليس بالإمكان اعتباره راشدا، و من باب أولى وأحرى أن تكون الأفراد قاصرة أو ربما أقل رشدا!!!

من الناحية السياسية، واعتمادا على هذه المسلمتين، و نظرا لتداعيات الخلاف اليوسفي البورقيبي الذي سيكون "الحالة المرضية" لظروف مخاض وولادة الدولة الجديدة، تبعات رهيبة ستعيد للشرخ الخرافي استعادة نشاط على نفس خط القطيعة جغرافيا و سكانيا. هذا المعطى الذي سيكون الحسم فيه بقوة السلاح بمشاركة قوة المستعمر، سيشرع لمواصلة علاقة عدم الثقة والريبة بين السلطة الجديدة والمجتمع، ستكون المحاكمات السياسية المختلفة والمتتالية المبين الجلي لها.

يتبع

للذكرى: مقاطع من الإنشاد العام في أخبار مقاومة التونسيين للإحتلال الفرنساوي 2

مشهد عام للكاف

شاهد من الساقية :اقتراب الجيش من الكاف

الحال ربيع مارس فات أما الدنيا قاعدة قرة و االنو ما فكتش. و الاسواق ماهي ديمة تجيب في الأخبار أما كنتي أخبار ها المدة ما وراها شيء يفرح، ما نسمعوا كان في الحداث على القوة اللي تكدس فيها فرانسا من القالة لسوق أهراس، و الرجال اللي يدوا فيهم بالغصب خدامة كرفي يحلوا في الطرق و الثنايا. توة ثلاث أيام سريتين من عسكر الفرنسيس، شقوا الحد و طبوا وحدة من سيدي يوسف و لخرى من غارديماو.

الراوي يروي ردود فعل الكاف: أهالي الكاف بين المقاومة و الاستسلام

الراوي: في هاك الزمان، الحكم و السلطة على الرعية انجموا نقولوا كان قسمة: باي للدولة و الباي و الناس شيئ مخزن و شيئ سيبة، و باي للعرش و القبيلة صف يوسف و صف شداد، و باي للزاوية و الطريقة: قادرية و رحمانية و تيجانية و عيساوية و مدنية، و الزاوية و الطريقة تاخذ بايها من الدولة و من العروش....

كيف قربت سرية الفرنسيس من الكاف نهار 24 أفريل، الناس دبت فيهم الحيرة، القايد رشيد بدا يفرق في السلاح على الأهالي باش يشدوا العسة على السور، و مدافع القصبة تعمرت حاضرة باش تتكلم، و بعض من رجال العروش كيف شارن بداوا دازين عالبلاد اللي في الجوامع و اللي في الزوي. زاوية الرحمانية و شيخها علي بن عيسى و زاوية القادرية و شيخها قدور الميزوني، كانك من بن عيسى مل لاول نادى بالحمية و الجهاد في سبيل الله و كانك من الميزوني شد جنب الفرنسيس ومعاونتهم بعد ما ربط الخيوط مع روا و اللي لاهي بالتل. المتحمسين للمقاومة و الجهاد كانوا معملين على فزعة عروش البدو اللي في دواير الكاف و على نصرة علي باي و المحلة اللي حاطة في جهة سوق لربعاء.

نهار 25، في عقاب العشية لا فزعة العروش وصلت و لا جات النصرة من محلة علي باي، و بعد ما كانت العباد تغلي حسوا بالغلب، الشيخ الميزوني سقد الجبالية اللي فزعوا للزاوية باش يروحو لدواويرهم، و الشيخ علي بن عيسى طلب الحماية من روا عون قنصل فرانسا

شاهد من الكاف و شاهد فرنسي : احتلال الكاف

من غدوة السرية قابلت الكاف و دخلت لها، قالوا عليها جنرال يقولولو لوجرو في الحداش الفرنسيس خذاو القصبة و ابراج العسة. القايد قعد يخمم يهز و يحط يوخر و يقدم، آش تا يدني آش تا يقول، و يحتمل وقع البيع و الشراء بالدرقة بينه و بين الجنرال يحتمل و الله أعلم، عند التالي مشى و قابل هضاي لوجرو و على ما يقولو خذا من عنده الآمان على أرواح وأرزاق الأهالي..أما كنت اليوم الكنينير غز سلاح البلاد بكله صبحت الناس كابية كيف الولايا لا قدر لا همة.

De Labergeشاهد فرنسي:Ce n’est pas vrai, c’est pour la sécurité des gens, d’ailleurs ils sont contents . علاش يكدب عليهم أنا ريت هم يعملوا أفار مع عسكر: يبيع دجاج في صباح à 20 sous, في العشية بزوز فرنك و نص و غدوة ب Alors …. francs 4

Faut-il revendiquer la période coloniale comme une époque qui a participé à notre histoire contemporaine? La question méritait le débat !

I
Peut-on parler de domination Arabe sans être dans une lecture coloniale de l’histoire du Maghreb ?
Tout d’abord je tiens à relever la tendance à la polémique plutôt qu’au débat d’idées chez certains commentateurs qui m’intentent de prime abord un procès d’intention sans avancer d’opinions propres aux questions que j’ai proposées comme plate-forme de discussion. Je ne veux pas rentrer dans ce genre d’échange stérile et non productif, Sinon il y a lieu de relever l’intérêt que portent les lecteurs et commentateurs aux questions soulevées.
Un point mérite développement, il est relatif à ce qu’un commentateur qualifie de « Lecture biaisée » du fait de mon "omission de la domination arabo-musulmane". A cet égard je réfute purement et simplement ce qualificatif de la période arabo-musulmane, laquelle au demeurant prévaut jusqu’à nos jours !
Le caractère de domination est inexistant du fait principal que le dominant n’est pas un ÉTAT étranger exerçant une occupation militaire et administrative et/ou coloniale de la Tunisie. Une occupation qui a un caractère plus ou moins limitée dans le temps, Une sorte d’intermède comme ça a été le cas lors de l’occupation Romaine, Normande, Vandale, Espagnole ou Ottomane. Il est vrai que les dynasties Aghlabide, Fatimide et même Ziride –vassale des Fatimides- pouvaient être assimilées à des périodes de domination, qui pouvait être réversible ; car l’Ifriqiya était encore majoritairement Amazigh alors que la composante arabe au pouvoir était minoritaire. Toutefois, cet état des choses atteint le stade d’irréversibilité par l’arabisation totale de l’ensemble du Maghreb (à des degrés divers certes), au lendemain de l’invasion Hilalienne (11ème s). Ainsi l’élément arabe devient une composante fondatrice d’un espace géographique, démographique, religieux et culturel nouveau. En fait le brassage n’était pas à sens unique CàD « l’arabisation » mais dans l’autre sens aussi par une assimilation des éléments arabes dans l’amazighité comme donnée linguistique et d’une manière d’être et de vivre (mode de production agraire et sédentaire # Nomadisme et mode de vie pastoral)
D’ailleurs ce phénomène n’était pas propre au Maghreb, en effet le 11ème siècle verra de grands mouvements de populations dans diverses autres régions du monde de l’époque.
La physionomie du Maghreb va se transformer de fond en comble, les équilibres précaires entre les grandes tribus amazigh s’effondrent brutalement sous les coups des vagues successives des tribus des Beni hilal , Soleim, Athbuj et autre Riah et Zoghba.
La soumission de ces tribus n’eût lieu qu’en 555 de l’hégire (1152)avec la fameuse bataille de Setif (bain de sang) qui les opposa à l’almohade Abdelmoumen Ibn Ali.
Déjà un siècle auparavant, l’occident maghrébin était gouverné par le deuxième empire amazigh les almoravides. Avec las Almohades et par la suite leurs vassaux les Hafsides de Tunis, il n’est plus admis de « Domination arabe »

La période de la dynastie hafside (la grande fille de l’empire Almohade) fût une période de relative stabilité où Pouvoir et Population ont vécu une symbiose résultant de la légitimité admise de la dynastie par les « sujets » d’une part et du profond attachement de cette dynastie à son appartenance à la TUNISIE. Plusieurs facteurs ont contribué à cet état des rapports entre gouvernants et gouvernés qu’il serait fastidieux et long de les développer dans cette note.

Le passage de l’Ifriqiya du moyen âge maghrébin, vers la Tunisie hafside ne fût pas chose aisée, l’œuvre colossale d’homogénéisation d’un pays disloqué par les séquelles de l’invasion hilaliennes, ainsi que celle des normands, les révoltes et les schismes religieux dû passer par la répression sans pitié des Banu Ghania et consorts de même que de touts les ilots de la dissidence religieuse représentée par les Ibâdites et autre mouvances kharijite. La cohésion de la Tunisie Hafside se fera autour du rite Sunnite Malékite Ach3arite cher aux émirs Amazigh Almohades et Hafsides. La bataille engagée dans ce sens fût dirigée aussi bien sur les fronts militaire, politique que maraboutique, dont les grands cheikhs ont été appelés à contribution tels Sidi Bou Ali Essunni, Abou el Ghaouth Eddahmani Abdelaziz Eljarah et d'autres. C’est ce trait de caractère qui va façonner à la fois la vie spirituelle religieuse et politique du Maghreb en général et de la Tunisie en particulier pour le distinguer d’une manière définitive des autres pays arabes du proche orient

Faut-il revendiquer la période coloniale comme une époque qui a participé à notre histoire contemporaine?

J'ai eu à débattre de cette question à plusieurs reprises avec des amis de tous bords; certes les avis sont extrêmement partagés, la passion et la subjectivité dominent l'approche de beaucoup de gens. Si ceux qui ont eu à souffrir des diverses formes d'humiliation que leurs faisaient subir les français ont de bonnes raisons de manifester leur passions et parfois leur haine, ceux qui n'ont pas vécu la période coloniale ont du mal à argumenter leur réaction de rejet total.
Depuis un certain temps je cherchais un prétexte pour provoquer le débat autour de cette question, l'occasion m'a été offerte par la réaction excessive d'un "Facebooker" indigné par l'invitation de massir à rejoindre "un groupe pour la sauvegarde de l'architecture coloniale" en ces termes:
"What f... Whats' about your invitation for 'save colonial architecture in túnisia' ? Please the next time don't send me that kinds invitation. And let them burn colonialists past ya sarbi"

Je pense personnellement que les 75 ans du protectorat français ne doivent pas être "lus" d'une manière différente des années de domination romaine, carthaginoise,espagnole, turque vandale ou Normande. Certaine époques de pouvoir en apparence proche de nous, c'est à dire arabo-musulman furent des années noires d'atrocité et de misère.
Certains réclament ces derniers temps des "excuses" en bonne et dû forme de la France pour avoir colonisé notre pays, d'autres vont plus loin en exigeant des dédommagements pour les préjudices que notre pays à subi.Quel argumentaire juridique et moral peuvent sous-tendre de telles exigences.
Quelle est la part de responsabilité des gouvernants de l'époque de notre pays dans la précipitation de la Tunisie dans le processus de colonisation par la faillite de ses finances et l'éffondrement de son économie?
quelle est la part de la " Logique de l'histoire" dans ce processus?
La colonisation a-t-elle été une fatalité historique ou une invasion caractérisée d'un pays souverain dirigé par un pouvoir LÉGITIME?
Quel est le bilan ou les bilans des 75 ans de protectorat? N'y a-il pas nécessité de nuancer objectivement tant les aspects négatifs que ceux positifs de ce bilan?
Le destin tragique de certains pays africains des anciennes colonies devenus indépendants nous plonge aujourd'hui dans l'horreur devant tant de misère et de détresse humaine. Est à dire que la période coloniale était meilleure?
Enfin devront nous affranchir totalement les élites et les régimes nationaux en leur donnant un chèque en blanc sous prétexte qu'ils ont libéré nos pays ou appartiennent aux partis qui ont ont eu droit à l'héritage colonial pour en faire ce que bon leur semble?
En guise de conclusion, et eu égard au drame que vit une partie de la jeunesse du Maghreb et d'Afrique du fait de la Harka, certains esprits " mal intentionnés" disent: "Si la France serait restée plutôt 100 ans au lieu de 75, personne ne l'aurait laissé partir"
C'est vrai c'est une boutade qui peut être de mauvais goût pour certains, mais qui incite à réfléchir.